Rutkowski Leon, krypt. L. R. (1862–1917), lekarz, antropolog, działacz Narodowej Demokracji i społeczny. Ur. 6 XI w Turowie (pow. płocki), był synem Kazimierza, właściciela niewielkiego folwarku, i Marianny z Kamińskich. Miał dwóch braci, z których Jan (1853–1918) był urzędnikiem hipotecznym i działaczem społecznym w Płońsku.
R. uczęszczał do gimnazjum w Płocku; w r. 1881 zdał tu maturę. Jako uczeń pomagał w wykopaliskach prowadzonych w Turowie przez archeologa-amatora, nauczyciela Franciszka Tarczyńskiego. w l. 1881–6 studiował medycynę na Uniw. Warsz., gdzie uzyskał dyplom lekarza. Był uczniem m. in. Augusta Wrześniowskiego i Ignacego Baranowskiego, w którego klinice poznał podstawy pracy naukowej i praktycznej. Uczestniczył też w prywatnych studiach organizowanych przez pulmonologa Alfreda Sokołowskiego i gastrologa Mikołaja Rejchmana. W czasie studiów działał w tajnym Związku Młodzieży Polskiej «Zet» i w Kole Oświaty Ludowej; organizował wśród mieszkańców rodzinnej wsi kolportaż nielegalnych druków i książek, a podczas wakacji akcję oświatową i patriotyczną. Od r. 1886 związał się z tygodnikiem „Głos”, do którego m. in. nadsyłał korespondencje z Płońska pod krypt. L. R.
Na początku r. 1887 osiedlił się w Płońsku. Od razu nawiązał bliższe stosunki z miejscowym lekarzem i znanym astronomem Janem Jędrzejewiczem, który tu od r. 1875 prowadził założoną przez siebie prywatną stację meteorologiczną. Złożony chorobą, przekazał on R-emu dalsze obserwacje, który je prowadził systematycznie w l. 1887–1904 (z wyjątkiem l. 1896 i 1901). Dzięki nim uzyskano dane klimatyczne dla tzw. Mazowsza Płockiego, co stanowiło ważny wkład do charakterystyki klimatologicznej kraju opracowanej potem przez Władysława Gorczyńskiego (1916, 1927).
Od początku pobytu w Płońsku R. prowadził działalność polityczno-społeczną, co umożliwiała mu rozległa praktyka lekarska obejmująca ponad 3 tys. pacjentów rocznie, w promieniu do 20 km wokół Płońska. Dojeżdżał do nich chłopską furmanką bez względu na porę roku. Utrzymywał stały kontakt z ośrodkami konspiracyjnymi w Warszawie i w Krakowie. Był członkiem tajnej Ligi Narodowej od r. 1895 i jej komisarzem na ziemię płocką oraz kierownikiem okręgu płockiego Tow. Oświaty Narodowej (TON), bliskim współpracownikiem Kazimierza Łazarowicza, autorem ustawy dla kół wiejskich TON. R. wciągał patriotycznie nastawione duchowieństwo, nauczycielstwo, ziemiaństwo i światlejszych chłopów, do organizowania tajnych kół TON, czytelń, chórów i teatrzyków amatorskich i to nie tylko w pow. płońskim, ale także w pow. płockim, ciechanowskim, mławskim, sierpeckim, rypińskim i dobrzyńskim. Z czasem R. zorganizował sprowadzanie i kolportaż «bibuły» wydawanej w Galicji przez Narodową Demokrację: „Przeglądu Wszechpolskiego” a potem „Polaka”. W lecie 1896, w wyniku przypadkowego ujęcia czeskiego publicysty Jaroslawa Rozwody z transportem «bibuły» i adresem R-ego, policja dokonała rewizji w jego mieszkaniu, lecz uprzedzony, zdołał ukryć kompromitujące materiały. W miesiąc potem, 14 VIII t. r., został jednak aresztowany i osadzony w Cytadeli Warszawskiej. Zwolniony dzięki staraniom rodziny 9 II 1897, pozostawał przez rok pod nadzorem policyjnym z zakazem wyjazdu do Warszawy. Rozwinął w okolicy akcję zbierania składek na pomnik Adama Mickiewicza w Warszawie i na jego odsłonięcie 24 XII 1898 przywiózł ze sobą dużą grupę ludności wiejskiej z Płońskiego.
Był R. od powstania w r. 1905 Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego jego członkiem. Szczególnie aktywną działalność – wówczas półlegalną – rozwinął R. w okresie rewolucji 1905 r. Z Krakowa nadal sprowadzał «bibułę» a nawet broń i w Płocku zorganizował w oficynie Kazimierza Miecznikowskiego przedruk „Polaka” w nakładzie 30 tys. egzemplarzy, rozprowadzanym po całym zaborze rosyjskim. Dzięki działalności R-ego w tzw. akcjach gminnych powiat płoński pierwszy zażądał wprowadzenia języka polskiego jako urzędowego w szkołach, urzędach i sądach gminnych. To spowodowało m. in., że po ogłoszeniu przez władze rosyjskie stanu wojennego w początkach listopada 1905, R. ponownie został aresztowany i osadzony na Pawiaku. Zwolniono go po dwóch tygodniach z chwilą zniesienia stanu wojennego, a jego powrót do Płońska stał się okazją do manifestacji narodowej z biciem dzwonów kościelnych. Poprzez Koło Polskie w Dumie R. przyczynił się do usunięcia rosyjskiego naczelnika powiatu odpowiedzialnego za krzywdy wyrządzone chłopom przez wojsko w okresie stanu wojennego. Spowodował także, że okoliczne gminy odmówiły opodatkowania się na budowę szkół rosyjskich i szpitala pod wezwaniem Aleksandra II dla uczczenia 50 rocznicy uwłaszczenia chłopów w Rosji. W r. 1910 w przebraniu robotniczym, posługując się fałszywymi dokumentami, pojechał na czele delegacji z Płońska na obchód grunwaldzki do Krakowa. Uważany za zakonspirowanego dyktatora powiatu, wykorzystywał jednak wszelkie możliwości jawnej pracy społecznej, przyczynił się do uruchomienia 14 V 1907 okręgu Polskiej Macierzy Szkolnej (PMS) w Płońsku, został jego sekretarzem, a brat R-ego Jan – wiceprzewodniczącym. Po zlikwidowaniu 1 VII 1908 PMS przez władze rosyjskie rozwinął R. akcję zakładania ochronek oraz urządził kursy wieczorowe dla rzemieślników i szwaczek w Płońsku, zorganizował i przez kilka lat na swój koszt prowadził szkołę rolniczo-ogrodniczą dla młodzieży wiejskiej w Galominie. Z jego inicjatywy powstało okręgowe Tow. Rolnicze w Płońsku, którym przez pewien czas kierował. Wraz z bratem zawiązał w r. 1898 w Płońsku Tow. Drobnego Kredytu i Ziemiańskie Tow. Wzajemnego Kredytu w r. 1899. Był propagatorem ruchu spółdzielczego i założył sklep spółdzielczy «Brzask». Zorganizował Ochotniczą Straż Pożarną i tajne koło Tow. Gimnastycznego «Sokół», z którymi odbywał ćwiczenia w lasach Sieromińskich. S. Kozicki określił R-ego jako «najwytrawniejszego może działacza w szeregach Ligi Narodowej».
R. pracował też naukowo, publikował artykuły z zakresu medycyny, antropologii, archeologii i etnografii. W artykułach medycznych zwrócił przede wszystkim uwagę na katastrofalny stan zdrowotny i higieniczny wsi, niedostateczne odżywianie się ludności i brak pomocy lekarskiej dla niej. Przyczynek do badań nad odżywianiem się polskiej ludności wiejskiej („Zdrowie” R. 14: 1898 nr 156) oparł był na wywiadach i pomiarach antropometrycznych 70 rodzin; stwierdził w nim, że waga służby folwarcznej jest niższa od średniej dla całej ludności okolicy. Praca O odżywianiu służby dworskiej w powiecie płońskim w r. 1898 (tamże R. 17: 1902 nr 3), a nadto starania jej autora spowodowały, że Płockie Okręgowe Tow. Rolnicze uchwaliło podniesienie norm uposażenia służby i wymogło na ziemianach wprowadzenie ich w życie. W pracy Pomoc lekarska dla ludności wiejskiej (tamże R. 22: 1906 nr 7) R. podał plan i kosztorys pomocy lekarskiej opartej na leczeniu szpitalnym. W referacie Co moglibyśmy zrobić dla poprawienia stanu zdrowotnego naszych wsi i osad, wygłoszonym na II Zjeździe Warszawskiego Tow. Higienicznego w Częstochowie we wrześniu 1909 („Zdrowie” R. 26: 1910 nr 3) poruszył sprawę zakładania szpitalików i domów izolacyjnych na wsi. Oprócz tego R. ogłosił z medycyny klasycznej ponad 12 przyczynków kazuistycznych, a także opis eksperymentu wykonanego na zwierzętach w Zakładzie Higienicznym Odo Bujwida w Krakowie, co świadczy o jego zainteresowaniach postępami wiedzy lekarskiej (Przyczynek do działania surowicy Viquerata na świnki morskie, „Przegl. Lek.” R. 35: 1968 nr 27).
Największe i trwałe osiągnięcia naukowe miał R. w dziedzinie antropologii jako wybitny przedstawiciel «okresu prowincjonalnego» – wedle określenia Jana Czekanowskiego – tej dyscypliny. Był R. badaczem oryginalnym, samodzielnym, który przy stosunkowo prymitywnych instrumentach dokonał wzorowej analizy jakościowej struktury antropologicznej współczesnej mu i prehistorycznej ludności regionu płockiego. Na zainteresowania w tym kierunku wpłynęli prawdopodobnie A. Wrześniowski, Ludwik Krzywicki i Władysław Olechnowicz, a także alarmujące głosy w prasie petersburskiej o rzekomym zwyrodnieniu fizycznym Polaków z Królestwa, zaczerpnięte z wyników pomiarowych poboru wojskowego z l. 1874–83. R. ogłosił łącznie z antropologii i archeologii ok. 30 publikacji naukowych. Pionierską rozprawą badawczą R-ego była publikacja Charakterystyka antropologiczna ludności wiejskiej (nieszlacheckiej) płońskiego i sąsiednich powiatów guberni płockiej („Mater. Antropolog.-Archeolog. i Etnograf.” T. 5: 1901 Dz. I), oparta na pomiarach antropometrycznych 200 mężczyzn, w której wykazał, że jest to ludność rosła, niebieskooka, białoskórna, o ciemnoblond włosach i prawidłowej budowie, długogłowa, zbliżająca się do średniogłowej. Kontynuował ten temat w Charakterystyce antropologicznej ludności okolic Płońska i sąsiednich powiatów guberni płockiej (kobiety z ludu, mężczyźni i kobiety ze szlachty) (tamże: T. 8: 1906). Stwierdził tu m. in., że ludność szlachecka różniła się od ludu wyższym wzrostem, większą masą ciała, słabszym rozwojem klatki piersiowej, a przede wszystkim większą krótkogłowością. W pracy tej R. doszedł do wniosku, że współcześni Polacy wywodzą się z słabszego w budowie typu długogłowego z północy i z typu krótkogłowego z Karpat oraz że typ pierwszy ustępuje drugiemu w wyniku obustronnej migracji i infiltracji. Uzupełnienie tych wywodów przyniosła jego ostatnia publikacja antropologiczna pt. Ludność podłużnogłowa powiatu płońskiego w porównaniu z ludnością krótko- i średniogłową. Charakterystyka antropologiczna (tamże: T. 13: 1914), oparta na porównaniu ludności współczesnej z pomiarami 43 szkieletów pochodzących z płońskich cmentarzysk rzędowych, które uznał za szkielety przodków obecnej miejscowej ludności długogłowej. Przeprowadził też R. badania antropometryczne 50 Żydów i tyluż Żydówek; w rozprawie Charakterystyka antropologiczna ludności żydowskiej Płońska i okolicy (tamże: T. 11: 1910) wykazał znaczne różnice i wyraźną ich odrębność antropologiczną (aczkolwiek nieco przemieszaną) od pozostałej, uprzednio już zbadanej polskiej populacji miejscowej. R. pozostawił duży zbiór kraniologiczny pra- i wczesnohistoryczny z ziemi płockiej, jeszcze ostatecznie nie opracowany, oraz nie publikowane materiały rękopiśmienne, np. Płońska ludność żydowska pod względem antropometrycznym – II-ga seria pomiarów.
R. pierwszy w literaturze polskiej zwrócił uwagę na rozsiew wskaźnika głównego głowy. Interesowało go zagadnienie składników rasowych ludności europejskiej, nie miał jednak jasno sprecyzowanej koncepcji typu antropologicznego. Świadomie odszedł od teorii celto-słowiańskiej Izydora Kopernickiego i wypowiedział się zdecydowanie za tezą nordyzmu Słowian pierwotnych Lubora Niederlego. Jego pionierskie osiągnięcia stanowiły punkt zwrotny w polskich badaniach antropologicznych i wpłynęły na późniejszą «lwowską szkołę antropologiczną». Materiał zgromadzony przez R-ego (ok. 1 tys. pomiarów osób) stał się podstawą dla J. Czekanowskiego – który z R-m współpracował w l. 1904–6 – w jego pierwszej próbie sprecyzowania składników antropologicznych ludności mazowieckiej. Natomiast średnie arytmetyczne wskaźników R-ego stały się cennym materiałem dającym się wyzyskać analitycznie wg hipotezy aproksymacji Adama Wankego (M. Gibowski, 1961).
Poważne osiągnięcia miał R. także w zakresie archeologii. Na terenie b. guberni płockiej przeprowadził wiele wykopalisk grobów ciałopalnych, a zwłaszcza średniowiecznych cmentarzysk rzędowych. W wykopaliskach nie ograniczał się tylko do materiału osteologicznego, ale również podawał dokładny opis grobów i zawartość znalezionych zabytków. Wyniki ogłaszał głównie w „Światowicie”, np.: Szkielety i czaszki z cmentarzysk rzędowych powiatów płońskiego, płockiego i sierpeckiego (T. 3: 1901), Cmentarzyska z grobami rzędowymi w Krasinie, Romotowie i Kaziminach w pow. sierpeckim i płońskim, gub. płockiej, Cmentarzyska rzędowe w Rosikowie, Strzeszewie, Wierzbicy, Żochowie, Blichowie i Rogowie badane przez śp. Franciszka Tarczyńskiego (T. 7: 1906/7). Na łamach „Ech Płockich i Łomżyńskich” w l. 1898–1902 ogłosił kilka przyczynków do «mapy archeologicznej gub. płockiej». Napisał kilka artykułów z etnografii, m. in. Mazurzenie w Turowie, Gościccy Papaje w świetle podań szlacheckich („Wisła” T. 15: 1901). Uprawiał także publicystykę społeczną, m. in. na łamach „Głosu”, „Prawdy”, „Narodu”, „Polaka”, „Głosu Polskiego”, „Kuriera Płockiego”, „Gazety Porannej”, „Gazety Warszawskiej”. W „Pracach I-go zjazdu przedstawicieli Tow. Drobnego Kredytu 20–21 czerwca 1908 r. w Płocku” (Płock 1909) ogłosił: Operacje pożyczkowe i wkładowe w Płońskim Towarzystwie Kredytowym.
Uczniem R-ego w pewnym sensie był młody lekarz Aleksander Maciesza, którego wciągnął w r. 1901 do pracy narodowo-społecznej i naukowej. Od r. 1901 był R. stałym współpracownikiem AU w Krakowie i od r. 1903 członkiem Komisji Antropologicznej. Był także członkiem rozmaitych towarzystw, m. in.: Tow. Naukowego Płockiego (członek korespondent), Warszawskiego Tow. Higienicznego, Tow. Kursów Naukowych (1906), Tow. Lekarzy Guberni Płockiej, prezesem Płońskiego Koła Samokształceniowego i Tow. Drobnego Kredytu, a w l. 1916–17 wiceprezesem miejscowego Komitetu Obywatelskiego. Był inicjatorem budowy gimnazjum w Płońsku, które otwarto w r. 1917. Zmarł, wskutek zarażenia się tyfusem plamistym, 7 I 1917 w Płońsku i tam został pochowany; grób zachował się do dziś w pobliżu kaplicy.
W małżeństwie zawartym w r. 1887 z Józefą Eleonorą z Żółtowskich z Płocka miał R. czworo dzieci: Halinę (1889–1975), zamężną Gallas, nauczycielkę muzyki, Marię (1890–1905), Tadeusza (1892–1899) i Edwarda (1902–1975), ekonomistę.
W r. 1937 przemianowano dawną ulicę Szkolną w Płońsku na ulicę imienia R-ego. W l. siedemdziesiątych XX w. ustawiono popiersie R-ego przy ul. Płockiej koło domu kultury w Płońsku.
Głos. 1900–1905. Bibliografia zawartości, Wr. 1954 s. 138; Głos. 1886–1899. Bibliografia zawartości, Wr. 1955 s. 138, 459, 460–1; Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w., IX; Wrzosek A., Bibliografia antropologii polskiej do roku 1955 włącznie. T. I, „Materiały i prace antropologiczne” Wr. 1959 nr 41; toż T. II, Wr. 1960 nr 42, s. 43, 45, 48, 52–5, 58, 61, 67, 69, 70–4, 121, 138; Enc. Org., XVIII, Supl. II (1912); Ilustr. Enc. Trzaski; W. Ilustr. Enc. Gutenberga, XV; Nycek J. B., Ludzie i książki. Słownik biograficzny ludzi książki i pióra województwa płockiego, Płock 1983; Słown. biologów, (bibliogr.); Szarejko P., Słownik lekarzy polskich XIX wieku, W. 1991 I (fot.); – Czekanowski J., Główne kierunki w antropologii polskiej, „Kosmos”, tom jubileuszowy, 1875–1925, Cz. I, Kr. 1928 s. 191–219; tenże, Polska – Słowiańszczyzna. Perspektywy antropologiczne, W. 1948; tenże, Sto lat antropologii polskiej 1856–1956. Antropologowie poza ośrodkami uniwersyteckimi, „Mater. i Prace Antropol.”, (Wr.) 1956 nr 36 s. 22–30, 34–5, 37, 39–40, 43–5; tenże, Zarys antropologii Polski, Lw. 1930; tenże, Zarys historii antropologii polskiej, Hist. nauki pol. w monografiach (Kr.) T. 12: 1948 S. 22–3; Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1807–1915, W. 1981 s. 466; Dziesięciolecie Wolnej Wszechnicy Polskiej TKN. Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Kursów Naukowych 1906–1916, W. 1917 s. 259; Jakubowska U., Prasa Narodowej Demokracji w dobie zaborów, W.–Ł. 1988; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Księga Pamiątkowa Koła Płocczan, W. 1931 s. 118–19, 141–56; Księga Pamiątkowa Zjazdu Małachowiaków, Płock 1959; Ruśkiewicz T., Tajny Związek Młodzieży Polskiej w latach 1887–1893, W. 1926 s. 23; Stemler J., Polska Macierz Szkolna, W. 1926 s. 21; Towarzystwo Naukowe Płockie 1820–1830–1907–1957, Płock 1957 s. 24, 34, 45, 86, 105–6, 108, 124, 130, 152; Wojciechowski S., Historia spółdzielczości polskiej do 1914 roku, W. 1939 s. 181; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; – Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1957 1 230; Lasocki [I.], Ze wspomnień o doktorze Rutkowskim. Mowa wygłoszona po Mszy Żałobnej dnia 10 I 1917 r. na Stanisławówce, Płock 1917; – „Arch. Hist. Med.” T. 1: 1924 s. 227, T. 12: 1932 s. 244–6, T. 17: 1938 s. 213, T. 29: 1966 s. 263; „Barwy” R. 5: 1972 nr 8 s. 15; „Echa Płockie i Łomżyńskie” R. 6: 1903 nr 11 s. 3; „Gaz. Lek.” R. 51: 1917, S. III, T. II nr 2 s. 24, nr 6 s. 65–6 (fot. i spis prac lek.); „Gaz. Poranna 2 Grosze” (W.) R. 6: 1917 nr 9 s. 1, 5, nr 12 s. 1–2, 5; „Głos Mazowiecki” (Płock) R. 3: 1935 nr 35 s. 6; „Kalendarz Lekarski” J. Polaka na r. 1892 s. XVIII, na r. 1897 s. VIII; „Kalendarz Lekarski” Rogowicza na r. 1888 s. 117; „Kur. Płocki” 1917 nr 6 s. 3–4, nr 7 s. 3, nr 8 s. 3, nr 9 s. 2, nr 12 s. 2, nr 13 s. 2–3, nr 30 s. 2; „Kur. Warsz.” 1917 nr 9 (wyd. poranne) s. 2, nr 16 (wyd. wieczorne) s. 3, 1926 nr 47 (wyd. wieczorne) s. 7; „Medycyna” T. 15: 1887 nr 9 s. 114; „Medycyna” (2 wyd.) R. 11: 1937 nr 15 s. 549–55 (fot.); „Medycyna i Kron. Lek.” (W.) R. 52: 1917 nr 3 s. 40, nr 5 s. 68 (bibliogr. lek.); „Młoda Myśl” (Płońsk) R. 6: 1938 nr z czerwca s. 7–8; „Nauka Pol.” T. 15: 1932 s. 100; „Notatki Płockie” 1957 nr 3/4 s. 53–6, 1958 nr 8 s. 23, 1972 nr 4/68 s. 15, 17; „Pol. Mies. Lek.” (Kijów) R. 2: 1917 nr 1–2 s. 103, nr 3 s. 148–9; „Przegl. Antropol.” T. 4: 1929–30 s. 55–6, 58, T. 27: 1961 s. 209–15; „Przegl. Lek.” (Kr.) R. 56: 1917 nr 2 s. 20; „Tyg. Ilustr.” R. 58: 1917 nr 3 s. 40 (fot.); „Wiad. Archeol.” T. 12: 1933 s. 30–9; „Wisła” T. 20: 1917 z. 2 s. 290–2 (spis prac etnograficznych); „Zdrowie” R. 33: 1917 z. 1 s. 71–3; „Zorza” R. 64: 1929 nr 7 s. 93–4 (fot.); – B. im. Zielińskich Tow. Nauk. Płockiego w Płocku: Dział Zbiorów Specjalnych, „Papiery po Doktorze Leonie Rutkowskim z Płońska” (rkp. prac nie publikowanych, ikonogr., korespondencja – razem 40 pozycji); – Informacje wnuka, Leona Rutkowskiego z Poznania.
Andrzej Dzięczkowski